Μεγάλη συζήτηση έγινε στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης και Μέσα Ενημέρωσης, ηλεκτρονικά και έντυπα, αλλά και Ενώσεις για το άρθρο 8 του σχετικού νομοσχεδίου που αφορά υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσω και διαμοιρασμό σχετικού υλικού (πηγή 1, πηγή 2, πηγή 3).

Μετά από έντονες αντιδράσεις από τον κόσμο της Τέχνης (πηγή 4), αλλά και πολιτών και κομμάτων, η διάταξη τροποποιήθηκε την Πέμπτη 11/02/2021, όπως μας ενημέρωσε ο υφυπουργός Θοδωρής Λιβάνιος  (πηγή 5).

Στη συνέχεια όμως εμφανίστηκαν δημοσιεύματα σε αρκετούς ιστοτόπους, όπου αναπαράγεται δήλωση του «Παρατηρητηρίου Fake News της Νέας Δημοκρατίας», σχετικά με το ότι «διακινείται στο διαδίκτυο και σε Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης η ψευδής είδηση ότι η Κυβέρνηση επιβάλλει λογοκρισία στην Τέχνη».  (πηγή 6). Το δημοσίευμα επίσης ισχυρίζεται ότι το «επίμαχο» άρθρο 8 «αφορά στην ενσωμάτωση τροποποιημένης Ευρωπαϊκής Οδηγίας για την παροχή υπηρεσιών στον οπτικοακουστικό τομέα την οποία μάλιστα ψήφισε ο ΣΥΡΙΖΑ λίγο πριν τις εκλογές του 2019 μαζί με τον νέο Ποινικό Κώδικα».

Η αναφορά του Παρατηρητηρίου των Fake News της Νέας Δημοκρατίας

Η εν λόγω αποδόμηση δεν ασχολείται με το κατά πόσον αυτά που λέει ο κ. Λιβάνιος ισχύουν ή όχι, καθώς αποτελούν πολιτικές κρίσεις και αφορούν τον δημόσιο διάλογο. Θα ασχοληθούμε με τον ισχυρισμό του «Παρατηρητηρίου Fake News» της Νέας Δημοκρατίας ότι είναι «ψευδής είδηση ότι η Κυβέρνηση επιβάλλει λογοκρισία στην Τέχνη.»

Για να κατανοήσει ο αναγνώστης την πορεία της έρευνας που ακολουθήσαμε, πρέπει να προειδοποιήσουμε για το εξής: το παρακάτω κείμενο βασίζεται σε εδάφια Κοινοτικών Οδηγιών της ΕΕ και της ελληνικής νομοθεσίας, και η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε είναι η ανάλυση περιεχομένου. Αποφεύγουμε να εκφράσουμε αξιολογική κρίση για το νομοσχέδιο αυτό καθ’ αυτό, και εξετάζουμε αν και κατά πόσον τα δημοσιεύματα στον Τύπο εντάσσονται σε αυτό που ορίζεται ως fake news. Για χάρη της αποδόμησης χρησιμοποιούμε τον ορισμό του Cambridge Dictionary (μετάφραση του συντάκτη):

«Ψευδείς ιστορίες που εμφανίζονται ως ειδήσεις, διαδίδονται στο διαδίκτυο ή μέσω άλλων μέσων, συνήθως με σκοπό δημιουργίας τους να επηρεάσουν πολιτικές απόψεις ή ως αστείο.» (πηγή 7)

ΤΟ ΑΡΧΙΚΟ ΑΡΘΡΟ

Όπως διαβάζουμε από το opengov.gr σκοπός του άρθρου που προκάλεσε τις έντονες συζητήσεις και διαμαρτυρίες είναι η

εναρμόνιση της εθνικής νομοθεσίας για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων με την Οδηγία (ΕΕ) 2010/13 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και  του  Συμβουλίου  της  10^ης Μαρτίου  2010  για  τον συντονισμό  ορισμένων νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών, σχετικά με την παροχή υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων (Οδηγία για τις υπηρεσίες  οπτικοακουστικών μέσων), όπως αυτή τροποποιήθηκε με την Οδηγία (ΕΕ) 2018/1808 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 14ηςΝοεμβρίου 2018, ενόψει των μεταβαλλόμενων συνθηκών της αγοράς. (πηγή 8)

Επίσης παραθέτουμε το άρθρο 8 αυτούσιο, όπως αρχικά κατατέθηκε από τον τότε Υφυπουργό Στέλιο Πέτσα.

1. Οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων δεν πρέπει:
   α) να εμπεριέχουν υποκίνηση σε βία ή μίσος εναντίον ομάδας ανθρώπων ή μέλους ομάδας, ιδίως λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής, ιθαγένειας ή κοινωνικής προέλευσης, γενετικών χαρακτηριστικών, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, πολιτικών φρονημάτων ή κάθε άλλης γνώμης, ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας, περιουσίας, γέννησης, αναπηρίας, ηλικίας ή σεξουαλικού προσανατολισμού,
   β) να εμπεριέχουν δημόσια πρόκληση σε τέλεση τρομοκρατικού εγκλήματος (άρθρο 187Α ΠΚ). (πηγή 9)

ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

2010

Αναζητώντας την παραπομπή που κάνει το εν λόγω άρθρο στην Κοινοτική Οδηγία, φτάνουμε στο άρθρο 6, όπου η Οδηγία 2010/13/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 10^ης Μαρτίου του 2010 (L95/15) αναφέρει:

Τα κράτη μέλη μεριμνούν με τα ενδεδειγμένα μέσα ώστε οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων που παρέχονται από παρόχους υπό τη δικαιοδοσία τους να μην περιέχουν οποιαδήποτε πρόκληση μίσους βάσει φυλής, φύλου, θρησκείας ή εθνικότητας.  (πηγή 10)

2017-2018

Το 2018, μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις σε Charlie Hebdo και Bataclan, και τις συζητήσεις περί ριζοσπαστικοποίησης Ευρωπαίων πολιτών αλλά και εισαγόμενων τρομοκρατών, η Κοινοτική Οδηγία δέχεται τροποποιήσεις, με σκοπό την αντιμετώπιση αυτής της μορφής τρομοκρατίας σύμφωνα με την πρότερη Οδηγία 2017/541. 2, σημειώσεις 4-7 (L88/7). (πηγή 11)

Η νέα οδηγία 2018/1808 σκοπεύει στο να τροποποιήσει την Οδηγία 2010/13/ΕΕ, ώστε η τελευταία να διασφαλίζει,

ότι οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων δεν  περιέχουν δημόσια υποκίνηση σε τέλεση τρομοκρατικού εγκλήματος. (L303/72) (πηγή 12)

Το τροποποιημένο άρθρο παρουσιάζεται παρακάτω (L303/82):

1. Με την επιφύλαξη της υποχρέωσης των κρατών μελών να σέβονται και να προστατεύουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν με κατάλληλα μέσα ότι οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων που παρέχονται από παρόχους υπηρεσιών μέσων επικοινωνίας υπό τη δικαιοδοσία τους δεν εμπεριέχουν οποιαδήποτε:

α)  υποκίνηση σε  βία  ή  μίσος  εναντίον ομάδας ανθρώπων ή  μέλους ομάδας για  οποιονδήποτε από  τους  λόγους που αναφέρονται στο άρθρο 21 του Χάρτη·

β)  δημόσια πρόκληση για τέλεση τρομοκρατικού εγκλήματος όπως ορίζεται στο άρθρο 5 της οδηγίας (ΕΕ) 2017/541. 2. 

Τα  μέτρα  που  λαμβάνονται για  τους  σκοπούς του  παρόντος άρθρου είναι  αναγκαία και  αναλογικά, σέβονται τα δικαιώματα και τηρούν τις αρχές που καθορίζονται στον Χάρτη. (πηγή 13)

ΣΥΓΚΡΙΣΗ-ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ

Εξετάζοντας τις παραπάνω παραπομπές, και συγκρίνοντας τες με την αρχική κατάθεση του ορισμού από τον κ. Πέτσα, διαπιστώνουμε ότι η ΝΔ ακολουθεί την κοινοτική νομοθεσία σε λεξιλόγιο-ορολογία και ενσωματώνει το νομικό πλαίσιο.

Αξιοπρόσεκτο είναι επίσης ότι η οδηγία έχει κάποιες παραπομπές οι οποίες παραλείπονται από το προτεινόμενο άρθρο που είναι διαφωτιστικές ως προς τις διευκρινίσεις που παρέχουν. Για παράδειγμα το τρομοκρατικό έγκλημα ως απειλή για τη δημοκρατία και η ανάγκη συμπερίληψης του στον ορισμό προκύπτει από παραπομπή στην Οδηγία 2017/541.2. (πηγή 14)

Στην Οδηγία αυτή (2017/541.2) παρέχονται διευκρινίσεις που αφορούν τον ορισμό της «δημόσιας υποκίνησης (μεταφράστηκε πριν πρόκληση) σε τέλεση τρομοκρατικού εγκλήματος», η οποία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων,

ΕΚΤΙΜΗΣΗ 10 (L88/7)

την εξύμνηση και την αιτιολόγηση τρομοκρατικών πράξεων ή τη διάδοση μηνυμάτων ή εικόνων με διαδικτυακά ή συμβατικά μέσα περιλαμβανομένων όσων αφορούν τα θύματα της τρομοκρατίας, ως τρόπο  εκμαίευσης στήριξης σκοπών των τρομοκρατών ή σοβαρού εκφοβισμού του πληθυσμού. (L 88/7) (πηγή 14)

Συνεχίζοντας, η διευκρινιστική παράγραφος 10, που προηγείται των άρθρων της Κοινοτικής Οδηγίας μέσα στο ίδιο έγγραφο (2017/541.2) ρίχνει φως στο πυκνό νομικό κείμενο και τα άρθρα που συστήνονται για υιοθέτηση στις εθνικές νομοθεσίες. Προτρέπουν σε προσεκτική εφαρμογή των προτεινόμενων διατάξεων:

ΕΚΤΙΜΗΣΗ 10 (L88/7) (συνέχεια)

Η συμπεριφορά αυτή θα πρέπει να τιμωρείται όταν προκαλεί κίνδυνο τέλεσης τρομοκρατικών πράξεων. Σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση, όταν εξετάζεται κατά πόσον προκαλείται σχετικός κίνδυνος θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι ειδικές περιστάσεις της υπόθεσης,  όπως ο συντάκτης και ο παραλήπτης του μηνύματος, καθώς και το πλαίσιο εντός του οποίου τελέστηκε η πράξη. Η σημασία και ο πιθανός χαρακτήρας του κινδύνου θα πρέπει επίσης να λαμβάνονται υπόψη κατά την εφαρμογή της παρούσας διάταξης περί δημόσιας υποκίνησης, σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο. (πηγή 14)

Καθώς βλέπουμε, η εκτίμηση στην αρχή της Κοινοτικής Οδηγίας καθιστά σαφές ότι το πλαίσιο που προτείνεται παρακάτω είναι ευμετάβλητο ως προς το ποιες πράξεις θεωρούνται ότι υποκινούν σε «τρομοκρατία», και πρέπει να κρίνονται κατά περίπτωση, σε συνδυασμό και με το εθνικό δίκαιο κάθε χώρας.

Η ΑΡΧΙΚΉ ΚΑΤΑΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 8

Επιστρέφοντας στην αρχική κατάθεση του νομοσχεδίου και του επίμαχου άρθρου 8, διαπιστώνουμε τα εξής:

Α) στο πρώτο σκέλος του ορισμού ο Έλληνας νομοθέτης έχει συνδυάσει το άρθρο 6 όπως προτείνεται από την Οδηγία ΕΕ 2018/1808 και το άρθρο 21 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Β) ως προς το Β σκέλος ο Έλληνας νομοθέτης έχει αντικαταστήσει την παραπομπή στην κοινοτική οδηγία 2017/541 με παραπομπή στον 187Α ΠΚ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΙΝΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ

Το εν λόγω άρθρο (187Α) του Ποινικού Κώδικα, που ψηφίστηκε λίγο πριν τις εκλογές του 2019 από τον ΣΥΡΙΖΑ και έχει ως ώρας διατηρηθεί από την κυβέρνηση της ΝΔ, αφορά τον ορισμό, την περιγραφή, και τις ποινές για «τρομοκρατικές πράξεις και τρομοκρατική οργάνωση.» Ενώ οι 5 πρώτες παράγραφοι περιγράφουν ποινές και ορισμούς για διεύθυνση, συμμετοχή, και δράση σε τρομοκρατική οργάνωση, η 6^η καταδεικνύει το μέγεθος του προβλήματος της ασάφειας της ελληνικής νομοθεσίας αναφορικά με τις Κοινοτικές Οδηγίες.

Διαβάζουμε στο 6ο άρθρο του 187Α,

6. Όποιος δημόσια με οποιονδήποτε τρόπο ή μέσω του διαδικτύου απειλεί με τέλεση τρομοκρατικής πράξης ή προκαλεί ή διεγείρει σε διάπραξή της και έτσι εκθέτει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη τιμωρείται με φυλάκιση έως τρία έτη. (πηγή 15, σελ. 29)

ΑΣΑΦΕΙΕΣ-ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ

Η ασάφεια συνεπώς του τί αποτελεί «απειλή» «πρόκληση» ή «διέγερση» σε διάπραξη τρομοκρατικής πράξης οδηγεί σε ένα πολύ ευρύ πεδίο πιθανής εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας. Σε συνδυασμό με την ευρεία στόχευση του άρθρου 8 δημιουργεί μια γκρι περιοχή που δίνει αυξημένες δυνατότητες σε θεσμούς όπως το ΕΣΡ και τις δικαστικές αρχές, αλλά και τους ίδιους τους παρόχους οπτικοακουστικών μέσων να προβούν σε λογοκρισία περιεχομένου αλλά και κυρώσεις σε οτιδήποτε εμπίπτει σε κάποια από τις προαναφερθείσες κατηγορίες. Ο συνδυασμός τόσο του 187Α (παρ. 6) όσο και του προταθέντος άρθρου 8 στην αρχική του μορφή κατ’ουσία ελέγχει τόσο τους παρόχους περιεχομένου όσο και τους χρήστες-δημιουργούς.

Η ασάφεια δεν προέρχεται μόνο από τον Έλληνα νομοθέτη, αλλά κυρίως τον τρόπο ενσωμάτωσης της Κοινοτικής Οδηγίας, αφού απαλείφοντας τις προειδοποιήσεις και επεξηγήσεις, καθώς και αναφορές σε ορισμούς όρων και λέξεων δημιουργείται ένα νομικό πλαίσιο που αφήνει πολλά περιθώρια παρερμηνειών.

Για το τέλος αφήσαμε το αναθεωρημένο άρθρο όπως τροποποιήθηκε από τον κ. Λιβάνιο, ώστε με τη γνώση των Κοινοτικών Οδηγιών αλλά και της πρότερης μορφής του άρθρου να δούμε αν έχουν επέλθει ουσιαστικές διαφορές.

Σύμφωνα με τη δήλωση του κ. Λιβάνιου λοιπόν το τροποποιημένο άρθρο παίρνει την εξής μορφή,

Άρθρο 8
Απαγόρευση υποκίνησης σε βία ή μίσος
(Άρθρο 6 της Οδηγίας (ΕΕ) 2010/13)

Οι υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων δεν πρέπει να εμπεριέχουν υποκίνηση σε βία ή μίσος εναντίον ομάδας ανθρώπων ή μέλους ομάδας, ιδίως λόγω φύλου, φυλής, χρώματος, εθνοτικής καταγωγής, ιθαγένειας ή κοινωνικής προέλευσης, γενετικών χαρακτηριστικών, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, ιδιότητας μέλους εθνικής μειονότητας, γέννησης, αναπηρίας, ηλικίας ή σεξουαλικού προσανατολισμού. (πηγή 16)

Παρατηρούμε ότι έχουν γίνει οι εξής αλλαγές:

α) Από το άρθρο Α έχει αφαιρεθεί η φράση «πολιτικών φρονημάτων ή κάθε άλλης γνώμης»

β) Έχει αφαιρεθεί εντελώς το άρθρο 8Β περί δημόσιας πρόκλησης σε τέλεση τρομοκρατικού αδικήματος.

Αυτό σημαίνει ότι περιορίζεται σε ένα βαθμό η δυνατότητα χαρακτηρισμού μιας πράξης ή ενός έργου που αναπαράγεται από υπηρεσία οπτικοακουστικών μέσων ότι υποκινεί «βία ή μίσος», καθώς ο ορισμός γίνεται πιο συγκεκριμένος.

Μάλιστα, η ανανεωμένη διατύπωση του άρθρου συμπίπτει με το άρθρο 184 παρ.2 του Π.Κ για ποινές που επιβάλλονται σε όσους προκαλούν ή διεγείρουν σε βιαιοπραγίες με οποιονδήποτε τρόπο μέσω διαδικτύου.  (πηγή 17)

Ο βελτιωμένος χαρακτήρας του άρθρου μετά τις αλλαγές είναι παραδοχή και του ίδιου του κ. Λιβάνιου, ο οποίος δήλωσε ότι η κυβέρνηση προχώρησε στις αλλαγές

«επειδή δεν θέλουμε να υπάρχει ουδεμία παρανόηση, που να οδηγεί σε ανυπόστατες καταγγελίες περί λογοκρισίας» (πηγή 18)

Όμως, παρά τη διαγραφή του άρθρου 8β, επειδή η παράγραφος 6 του 187Α του Π.Κ. παραμένει, στην ουσία το νομικό οπλοστάσιο του κράτους και των ρυθμιστικών αρχών μένει ως έχει στο θέμα της «πρόκλησης σε τέλεση τρομοκρατικών πράξεων» ή εξύμνησης τους.

Η ανησυχία των Μέσων και των χρηστών εξηγείται επίσης εξετάζοντας την περίπτωση της Ισπανίας, όπου έχουμε αντιδράσεις από διεθνείς οργανισμούς σχετικά με την εναρμόνιση της Ισπανικής νομοθεσίας με τις σχετικές Κοινοτικές οδηγίες.

Σχετική νομική έκθεση του διεθνούς οργανισμού Article19 μπορείτε να βρείτε στον παρακάτω σύνδεσμο (πηγή 19). Η έκθεση είναι στην αγγλική γλώσσα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:

Οι αντιδράσεις οργανισμών, χρηστών, και Μέσων Ενημέρωσης για το άρθρο 8 δεν βασίζονται σε «fake news», αλλά σε ανησυχία που πηγάζει από ελλιπώς ορισμένες διατάξεις Κοινοτικών Οδηγιών και ασάφειες της Ελληνικής Νομοθεσίας. Η ανανεωμένη μορφή του άρθρου 8 διορθώνει μερικά από τα ελλιπώς ορισμένα κομμάτια της Κοινοτικής Οδηγίας μέσω της παράλειψης τους. Ο ευρύς χαρακτήρας των προτεινόμενων και ισχυουσών διατάξεων παραμένει.

Μιχάλης Μαρκοδημητράκης